خرم آباد

پیشینه تاریخی شهرستان خرم آباد

استان لرستان با مساحت ۲۸۵۶۰ كيلومترمربع در غرب ايران بين ۴۱ درجه و ۵۱ دقيقه تا ۵۰ درجه و ۳ دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ و ۲۳ درجه و ۳۷ دقيقه تا ۳۴ درجه و ۲۲ دقيقه عرض شمالي از خط استوا قرار گرفته است . اين استان از شمال به شهرستانهاي اراك از استان مركزي ، ملاير و نهاوند از استان همدان ، از جنوب به استان خوزستان ، از شرق به شهرستانهاي فريدن و گلپايگان از استان اصفهان و از غرب به استانهاي كرمانشاه و ايلام محدود مي شود . رشته كوههاي موازي ، دره هاي به هم پيوستة كم عرض و عميق ، رودهاي خروشان ، تپه ماهورها ، جلگه هاي حاصلخيز كم عرض و طويل با پوشش جنگلي انبوه در قسمتهاي غربي و جنوبي ، سيماي كلي استان را تشكيل مي دهند . به طور كلي رشته كوههاي زاگروس به صورت موازي با جهت شمال غربي به جنوب شرقي و دشتهاي كم عرض و طويلي كه در حد فاصل اين رشته كوهها واقع شده اند استان لرستان را تشكيل مي دهند . مرتفع ترين و عمده ترين اين رشته كوهها ، گرين در شمال شرق و كور ( كبير كوه ) در غرب اين استان مي باشند
خرم آباد مرکز استان لرستان در غرب ایران بین ۴۷ درجه و ۴۱ دقیقه تا ۴۸ درجه و۵۷ دقیقه طول شرقی و ۳۲ درجه و ۵۶ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی از نصف النهار گرینویج ودر میان رشته کوههای زاگرس میانی واقع شده است .این شهر در ارتفاع ۱۳۰۰ متری دریا قرار دارد . مساحت آن ۱۷/۶۲۸۸کیلومتر مربع و دارای ۶ بخش ،۶ شهر و ۲۲ دهستان می باشد . فاصله این شهر تا تهران ۴۹۰ کیلومتر ، بروجرد ۱۱۰ کیلومتر ، تا اهواز ۵۰۰ کیلومتر است . این شهر بر سر شاهراه تهران - خوزستان قرار گرفته و دارای اهمیت ارتباطی و راهبردی خاصی است .بررسي اكوسيستم منطقه نشان مي دهد كه شرايط اقليمي آن از اواخر دورة پلاستوسن Pleistocene ؟ براي استقرار و زيست انسان سازگار بوده است ( مطالعة اجتماعي فرهنگي لرستان ، ص ۵۴ ) .اين استان به عنوان بخشي از منطقه زاگرس به واسطة شرايط مناسب زيست ، يكي از كهن ترين زيست بومهاي جهان به شمار مي رود كه در دوره هاي مختلف زندگي انسان و سير تحولي و تكاملي او در اين سرزمين تداوم و استمرار داشته است . هر چند كه اين منطقه به طور كامل مورد مطالعة ديرينه شناسان واقع نشده است ، اما شواهد
باستانشناسي بيانگر زندگي انسان از دوران كهن سنگي ميانه تا حال است كه در طول تاريخ همواره تداوم داشته است
جمعيت: ۴۶۲۱۳۳ نفر
دره خرم آباد به عنوان يك مكان جغرافيايي شهر خرم اباد را در خود جاي داده است . دره ايي كه مي توان از آن به عنوان نگين پالئولتيك مياني لرستان و ايران ياد كرد . اين دره به عنوان نقطه اي استراتژيك در ايجاد ارتباط مكاني بين حوزه شمالي و جنوبي ايران كه در گذشته هاي دور تا امروز – نوار زرين را برسينه مهمان پرستش حك كرده است. وضعيت آب وهوايي مناسب، قرار گرفتن در مسير ارتباطي، زمين هموار از شاخصه هاي اهميت دره خرم آباد در دوره هاي مختلف هستند. اين عوامل سبب شده اند انسان عصر سنگ (پالئولتيك) بخصوص پالئولتيك مياني غار هاي اطراف اين دره را به عنوان اقامتگاه انتخاب نمايند، غار هاي كنجي، گر ارجنه، يافته ، قمري و پا سنگر با ابزار هاي پارينه سنگي يافت شده در آنها توسط باستان شناسان، گواه زنده بكار گيري فكر و انديشه در ايجاد ابزار تو سط ساكنان دره خرم آباد در هزاره هاي دور از ما هستند. مزيد بر اينها اهميت متداوم دره خرم آباد بعنوان جزيي كم نظير از زاگرس مياني با معبد مهري بابا عباس . پل شكسته . گرداب سنگي . سنگ نوشته . مناره آجري . قلعه فلك الافلاك. تابوت مفرغي چوبتراش. پل بزرگ و... همچون آلبومي بي نظير از دوره هاي مختلف تاريخي ايران آشكار مي شود د.در داخل اين دره شهر باستاني خرم آباد به عنوان مركز استان لرستان. به زعم بسياری از محققان زمانی شهر مهم ايلامی خايدالو (هيدالو) برجای آن قرار داشته است. ظاهرا شهر قديمی شاپورخواست (سابرخواست) در دوره ساسانی و قرون نخستين هجری دارای مسجد جامع و بازارها و ساختمانهای بسياری بوده و بافاصله کمی در ساحل چپ رودخانه جای داده شده بوده است. هنوز بقايايی از ديوارهای بزرگ و پهن كه از سنگ و ملاط به سبك دوره ساسانی است از محاذی شهر كنونی تا روستای تير بازار ديده ميشود. چنين به نظر ميرسد كه در اواخر قرن ششم هجری شجاع الدين خورشيد موسس خاندان اتابكان لر كوچك شهر كنونی را اساس قرار داده و توسعه بخشيده؛ احتمالا در حمله مغول ويران شده است. حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ ه. ق. مينويسد: "خرم آباد شهری نيك بوده، اكنون خراب است
اين نخستين بار است كه از خرم آباد بدين نام ياد شده است. در اواخر دوره صفوی خرم آباد مقر حكومتی والی لرستان فيلي بوده و به نوشته تاريخ حزين از آباداني برخوردار، ولی متاسفانه بر اثر هجوم سپاه عثمانی به ويرانی گراييد. در دوران قاجار خرم آباد نسبتا توسعه يافت و قلعه گلستان ارم از قلاع معروف خرم آباد به دستور محمد حسين ميرزای دولتشاه مرمت شد.بارون دوبد يکی از ماموران روسيه تزاری كه در سال ۱۸۴۵ از خرم آباد ديدار كرد، آن شهر را دارای بارو ۴ مسجد، ۸ گرمابه و ۱ محله يهودی نشين توصيف ميكند.

تاريخچة شهر شاپورخواست(خرم آباد کنونی

در كتب مورخين و جغرافيا نگاران دوره اسلامي اطلاعات ارزنده اي در رابطه با شهرهاي لرستان نوشته شده است كه ما را در شناسايي موقعيت آنها كمك مي كند . براساس اين متون شاپورخواست يكي از شهرهاي مهم اين منطقه محسوب شده كه در طول اين دوران از عمران و آباداني برخوردار بوده است .در لرستان آثار و مناطقي منسوب به شاپور وجود دارد كه از آن جمله مي توان از شهر شاپورخواست ، دژ شاپورخواست ، پل شاپوري ( طاق پيل اشكسته ) خرم آباد ، پل شاپوري كاكارضا ، شاهپور آباد در شهرستان اليگودرز نام برد . علي محمد ساكي با اشاره به اشعار شاهنامه نوشته است : « … فردوسي طوسي عقيده دارد كه اين شهر در زمان شاهپور ذوالاكتاف ساخته شده است و مي گويد :به تخت كيــان اندر آورد پـايهمي بود چندي جهان كدخداياز آن پس ابــر كشــور خوزيـان فرستــاد بسيار ســود و زيـــانزبهر اسيران يكي شهــر كـــرد جهان را از آن بوم و بر بهر كـردكرا خرم آباد بود نـام شهـــــراز آن بوم خــرم كـــرا بود بهركسي را كه از پيش ببريددسـت براين مرز بوديش جاي نشسـتبرو بوم آن يكســـر او را بــدي سـرسـال نو خلعتــي بستـدي»و تاريخ بنايش را همزمان با ساخت جندي شاپور دانسته و گويد : « به اهواز كرد آن سيم شارسان بدو اندر و كاخ و بيمارســــانكنام اسيرانش كردنــد نـــام اسير اندرو يافتي خواب و كام»(جغرافياي تاريخي ، و … ، ص ۹۷ ، به نقل از شاهنامة امير بهادر ، ص ۱۰۷) .مرحوم ساكي ضمن اشاره به متن شاهنامه و به استناد گفته هاي برخي از محققين مي افزايد : « مي توان گفت كه خرم آباد فعلي در عهد ساسانيان در محل خايدالو واقع بوده ( هيچ سند باستانشناسي تاكنون در خصوص موقعيت شهر خايدالو يافت نشده است ) و اتابكان لرستان نيز كه در قرن پنجم بر لرستان مسلط شدند ، خرم آ باد را روي خرابه هاي شهر ساسانيان بنا كرده اند .» (همان ، ص ۹۷ ) .آقاي ايزدپناه اين نظريه را مردود دانسته و نوشته است : « اين كه گفته شده است كه توصيفي از خرم آباد در شاهنامة فردوسي آمده است ، بايد گفت كه منظور او خرم آباد لرستان نبوده است .» (آثار باستاني و تاريخي لرستان ، ص ۱۲۹ با اين حال در متون تاريخي صدر اسلام بجز چهار جايگاه در بلخ ، ري ، مرو و طبرستان نامي از خرم آباد آورده نشده است و موقعيت مكاني مناطق مذكور و فاصله آنها با شهر خرم آباد تا جندي شاپور ، ذكر نام خرم آباد مورد نظر فردوسي بر آنها را كاملاً منتفي مي كند . با اين وجود نامي از خرم آباد در وقايع تاريخي صدر اسلام كه اعراب توانستند در سال ۲۱ هجري بخشهاي مهمي از ايران را به تصرف خويش درآورند نيامده است ، اما در اواخر حكومت عثمان مردم شاپورخواست شورش كرده در مقابل اعراب قد علم كردند (اتابكان لر كوچك ، ص ۱۶ ، رك ابن بلخي ، فارسنامه ، ص ۱۱۴) . كه اين موضوع نشانگر ، اهميت فوق العادة اين شهر در آن زمان بوده است . اعراب پس از تسخير منطقه دو مركز حكومتي را در ماسبذان و مهرجانقذق كه تحت سيطرة ايالت كوفه اداره مي شد داير كردند

دومورگان عقيده دارد كه پس از تسخير لرستان توسط اعراب ، خرم آباد مجدداً به پر اهميت ترين نقاط سوق الجيشي تبديل شده است (همان ص ۲۱۱ ) . پس از اين موضوع ظلم و ستم خلفاي اموي و عباسي موجب گرديد كه اهالي لرستان و ايلام بارها دست به طغيان و شورش بزنند و با مخالفان خاندانهاي اموي و عباسي هم پيمان شوند كه به شركت اهالي لرستان و ايلام در قيام بابك خرمدين عليه مامون عباسي مي توان اشاره كرد ( خودگو ، اتابكان لر … ، ص ۱۶ ) .در كتاب حدودالعالم من المشرق الي المغرب ( ۳۷۲ هـ ـ ق ) در ذكر شهرهاي جبال بعد از ذكر نام شهر نهاوند و ليشتر به شهر سارجلست اشاره شده است ( سال ۱۳۶۲ ، ص ۳۱ ) . كه با توجه به اين كه شهرهاي نهاوند و الشتر و شاپورخواست در مسير راه باستاني همدان به خوزستان كه توسط مقدسي و اصطخري بدان اشاره كرده واقع شده اند ، احتمالاً همان شاپورخواست است . در مجمل التواريخ والقصص در خصوص شاپور آورده است : « … در سير الملوك چنان است كه شاپور اردشير بود و الله اعلم . اما همتي بزرگ داشت ، اندر داد و انصاف و آباداني عالم برسان پدر و شادروان شوشتر او كرد كه عجايب عالم است . شهرها بسيار كرد چون شاپور و نيشابور و « بدان انديوشاپور » و « شاپورخواست » و بلاش شاپور … » ( مجمل التواريخ والقصص ، ۱۳۱۸ ص ۶۴ ) .همچنان كه آورده شد نويسنده مجمل التواريخ والقصص ، شاپورخواست را متعلق به دوران ساساني و باني آن را شاپور اول ذكر كرده است . شاپور از پادشاهان نامي ايران است كه علاقة زيادي به شهرسازي و عمران و آباداني از خود نشان داده است و يادگارهاي ارزنده اي در اين زمينه و همچنين بناهاي عام المنفعه مثل سد و پل از خود به يادگار گذاشته است . اما كهن ترين منبع جغرافيايي و تاريخي كه توصيفي از شاپورخواست ارائه مي دهد كتاب البلدان ابن فقيه ( ۲۹۰ هـ / ۹۳۰ م ) است ، وي چهار كلمه راجع به موقعيت شاپورخواست نوشته كـه متــن آن چنين است : >>( … )و بطن ماستر وهو شابورخواست و(… ) << دكتر علي اشرف صادقي در اين زمينه نوشته است : « شاپورخواست نام قديم خرم آباد است اما بطن ماستر كه معادل شابورخواست دانسته شده معلوم نيست چيست ، بطن در عربي به معناي زمين ، دره و زمين گود است . ( ص ۲۰۹ و ۲۳۶ ) از جائي به نام « تل ماستر » ياد مي كند كه مورد توجه قباد بن فيروز بوده است و آن را در رديف ماسبدان و مهر جانقذق نوشته است . بنابر اين مكان يابي شاپورخواست كه در قرن سوم مورد توجه ابن فقيه قرار گرفته منوط به يافتن «بطن ماستر كه همان شاپورخواست بوده » مي باشد . (پرويز ، ص ۴۲) . و درة خرم آباد با وضعيت قيفي شكل خود مي تواند همان " تل ماستر " (ي ) باشد كه ابن فقيه از آن ياد كرده است . حمدالله مستوفي همچنين در ذكر موقعيت شاپور خواست در توصيف راه نهاوند به اصفهان گويد ، آن طرف ( جنوب ) بروجرد راه دو شعبه مي شود : « شعبة راست به شاپورخواست و شعبة چپ كه جاده اصلي است به سمت مشرق به كرج ابودلف مي رود . » (تاريخ گزيده ، ص ۳ و ۵۵۲ و مجمل التواريخ و … ، ص ۶۴ ، ۳۹۹ و ۴۰۲ ) .ياقوت در كتاب معجم البلدان آورده است : « سرماج قلعه حصينه بين همدان و خوزستان في الجبال كانت لبدربن حسنويه الكرديه صاحب سابورخواست و هي من احسن قلاعه و اشدها امتناعا » و در خصوص نام قلعة سابورخواست نوشته است : «: اسم قلعه مدينه سابور خواست : دز بز و منها اخذ فخرالملك ابو غالب اموال بدربن حسنويه المشهوره» ( پرويز ، ص ۴۴ به نقل از ياقوت ، جلد ۵/۶ ، ص ۳ ، ۷۵ ، همچنين جلد ۴ ، ص ۵۷ ) .و اما اصطخري در توصيف راهي كه از همدان به خوزستان مي رود و ذكر مسافات آن آورده است كه اول از همدان تا رود آور – و از رود آور تا نهاوند هفت فرسنگ و از نهاوند تا لاشتر ]الشتر [ > ده فرسنگ و از لاشتر < تا شابرخاست دوازده فرسنگ و از شابرخاست تا لور سي فرسنگ و … ( المسالك و الممالك ، ص ۲۰۳ ) .و ابن حوقل نيز به همين اندازه مسافت از نهاوند تا لاشتر ده فرسخ و از لاشتر تا شاپورخواست دوازده فرسخ اشاره كرده است . ( صوره الارض ، ص ۲۵۹ – ۲۶۴ ) .در سفرنامه ادموندز و بارون دوبد ، محل شاپورخواست را به طور يقين در محل كنوني خرم آباد ذكر مي كند و عقيده دارد كه تغيير نام شاپورخواست نيز در قرن سيزدهم ميلادي صورت گرفته است . ( رسالة لرستان و لرها ، ص ۱۹ ) .در پژوهشي كه تحت عنوان " بررسي راه شاهي" در سال ۱۳۷۵ به انجام رسيد ، مسيرهاي مورد اشارة مورخين و جغرافيا نگاران مورد بررسي قرار گرفت كه مسير نهاوند به لاشتر از طريق نورآباد و معبر دره آش صورت گرفته كه فاصله اي در حدود ۶۰ كيلومتر يعني همان ده فرسنگ مي باشد و بين الشتر تا خرم آباد نيز حدود ۵۰ كيلومتر است ، بنابر اين آيا خرم آباد فعلي همان شاپورخواست قديم است ؟ و اگر به اين مسير طول شهر خرم آباد را اضافه كنيم باز اين مسير به ۶۵ كيلومتر مي رسد كه حدود ۱۱ فرسخ است ، البته شهر قديم الشتر نيز در ۶ كيلومتري شمال شهر فعلي الشتر يعني نزديك سراب امير واقع بوده است كه با احتساب آن موقعيت شهر شاپورخواست را مي توان حول و حوش منارة آجري ، سنگ نبشته و منطقة قاضي آباد تا پشتة حسين آباد دانست . سرهنري راولينسون در سفرنامة خود ، گذر از ذهاب به خوزستان ، كه در سال ۱۸۳۶ م از خرم آباد گذشته است ، خرم آباد را همان شاپورخواست ساساني مي داند . ( ص ۱۳۷ ) . چـــريكــوف در ۱۸۵۰ ميلادي به خرابه هاي يك شهر قديمي اشاره مي كند كه تمامي اضلاع و حتي بخش جنوبي قلعه را محاصره كرده است . ( مهريار و … ، اسناد تصويري ، ص ۶۴ ) .متعاقب آن ارنست هرتسفلد در ۱۹۲۸ م با قرائت و استناد به مدرك باستانشناختي سنگ نوشته در مورد موقعيت شهر شاپور خواست چنين نوشت : « مهم اين است كه اين كتيبه مكان او يعني شهر خرم آباد را چندين بار با نام شابرخواست كه به معناي سد شاپور معروف بوده ذكر كرده كه موقعيت مطمئني را براي مكان يابي جغرافياي تاريخي منطقه به ما مي دهد. » ( پرويز ، ص ۴۳ – ۴۲ ) .علاوه بر سنگ نوشته و روايات عاميانه ( در خصوص دژ شاپورخواست و پل شاپوري ) مي توان به دو موقعيت مكاني ديگر در نزديكي خرم آباد به نام تپه صبور و همچنين تپه ماسور اشاره كرد . اما تپه صبور در حدي نيست كه بتوان آن را بقاياي يك شهر دانست و تپه ماسور نيز فاقد شواهد معماري شهري متعلق به دورة ساساني و صدر اسلامي است . با اين حال ، وجود سنگ نبشته در خيابان شريعتي خرم آباد به عنوان يك سند باستانشناسي كه از منطقه علفچر شهر شاپورخواست نام مي برد نشان مي دهد كه ما بايستي موقعيت شهر شاپورخواست را در فاصله اي نه چندان دور از اين سنگ جست و جو كنيم . علفچر يا مرتع مناطقي بوده اند كه قابليت كشاورزي نداشته اند . از طرفي وجود آثاري از قرون اولية اسلامي همچون منارة آجري ، پل شكسته ، گرداب سنگي ، آسياب گبري (؟) و همچنين شواهد باستانشناسي در منطقة قاضي آباد تا نزديك آسياب گبري از يك شهــر قديمي حكايت مي كند كه به طور اتفاقي در حين عمليات گاز رساني و آب رساني آثاري از آن كشف مي گردد كه عمدتاً با معماري لاشه سنگ و گچ همراه مي باشد ، مي توان نتيجه گرفت كه شهر قديم شاپورخواست در محدوده مذكور واقع شده است . البته كاوشهاي باستانشناسي در اين محدوده مي تواند ما را در رسيدن به يك نتيجه قطعي كمك نمايد . با اين وجود همچنان كه اشاره شد شهر شاپورخواست كه در مسير راههاي مهم ارتباطي فلات ايران به جنوب و غرب واقع بوده است از اهميت بسزايي برخوردار بوده و در قرن چهارم هجري ( ۳۶۹ – ۴۰۵ هجري قمري ) به مقر فرمانروايي بدر ابن حسنويه تبديل گرديده است . در تاريخ جهانگشاي جويني در شرح حركت سلطان جلاالدين به سوي بغداد نوشته شده است : « اوايل ماههاي سال ۶۲۱ هجري بود كه سلطان تصميم گرفت به "تستر" ] شوشتر [ رود و زمستان آنجا اقامت كند … سلطان وقتي به "شابورخواست" رسيد ، يك ماه در آنجا ماندگار شد . " شابورخواست " شهري بزرگ و معروف بوده كه در تاريخهاي معروف نام آن برده شده است ، ولي اكنون شمايي از آن نمانده است . » ( ص ۲۲۶ ) . جويني در اينجا از شاپورخواست تحت عنوان" شابورخواست " ياد نموده است . در فارسنامة ابن البلخي بناي شهر شاپورخواست به شاپور بن اردشير نسبت داده شده و آورده است كه شاپورخواست پهلوي الاشتر] الشتر [ است . ( ص ۶۳ و ۱۱۶ ) .در تاريخ گزيده كه در سال ۷۳۱ هجري به رشتة تحرير درآمده است ، حمدالله مستوفي در ذكر شهرهاي آباد لر كوچك نوشته است : « و از شهرهاي آنجا سه معمور است ، بروجرد و خرم آباد و شاپورخواست و آن در اول شهري بود و از هر جنس مردم در آنجا بودند و بغايت معمور و آراسته بود و تختگاه پادشاهان بود و اكنون قصبه است » ( ص ۵۶۱ ) .بنابر متون تاريخي ، شهر شاپورخواست تا قرن هشتم هجري به حيات خويش ادامه داده است ، مستوفي در آن زمان از آن به عنوان قصبه اي ياد نموده است( تاريخ گزيده ، ص ۲/۵۶۱ ) . وي در كتاب نزهت القلوب كه ده سال بعد در سال ۷۴۰ هـ ـ ق به رشتة تحرير درآورده است ، ديگر نامي از شاپورخواست به ميان نمي آورد و تنها از " خرماباد " نام مي برد كه "خرماباد ـ شهري نيك بود اكنون خراب است و خرما بسيار است ." ( ص ۱۱۴ ) . شايد انتخاب قلعة فلك الافلاك به عنوان ارگ حكومتي اتابكان لرستان در اين تغيير و تحول مؤثر بوده است و از قرن هشتم هجري به بعد خرم آباد در فراز و فرود تاريخ ، پيوسته به حيات خويش ادامه داده است . و نهايتاً در مراصدالاطلاع صفي الدين عبدالمؤمن بغدادي كه در سال ۷۳۹ هجري درگذشته است در بارة شاپورخواست نوشته است نام شهري است از ولايتي واقع در بين خوزستان و اصفهان ، در بيست فرسنگي نهاوند ، و شهر لور بين اين شهر و خوزستان است . ( قاسمي ، تاريخ خرم آباد ، ص ۱۹

عوامل مؤثر در شكل گيري شهر خرماباد ( خرم آباد

در اواخر قرن هفتم هجري شهر شاپورخواست به كلي ويران و خالي از سكنه شد و مردم آن به قسمت غربي قلعة فلك الافلاك كه از لحاظ داشتن آب فراوان و موقعيت مناسب تر و همچنين امنيت ، برتري داشت نقل مكان نمودند ، در حقيقت قلعه در اين زمان هستة اصلي شهر خرم آباد را تشكيل داده و موجب شكل گيري آن در اين منطقه گرديده است . البته به نظر مي رسد كه آب شهر شاپورخواست از طريق نهري كه از قسمت شرقي شهر مي آمده تأمين مي شده است كه شايد خشك شدن اين نهر عامل ترك اين منطقه شده است . از تاريخ شكل گيري شهر « خرماباد» در متون تاريخي از قلعه به نام دژ خرماباد ياد شده است .خودگو عوامل متعددي چون موقعيت سياسي ، ارتباطي و جغرافيايي را در شكل گيري شهر خرم آباد دخيل دانسته و در اين مورد نوشته است : « در اين ميان قلعة فلك الافلاك نيز نقشي كليدي داشته است . موقعيت جغرافيايي ويژه اين قلعه ، قرار گرفتن آن بر سر راههاي مختلف ارتباطي غرب به شرق و شمال به جنوب در درة حاصلخيز و پر آب خرم آباد و برخورداري از موقعيتي كاملاً نظامي و استراتژيكي ، همگي سبب شد تا در طي قرون مذكور قلعة فلك الافلاك به عنوان مقر حكومتي اتابكان لر كوچك (۵۸۰ – ۱۰۰۶) و هستة اولية شهر خرم آباد درآيد . » ( خودگو ، قلعه … ، ص ۲۰ ) . وي همچنين به نقل از ايرج افشار ( سيستاني ) علت وجودي شهر خرم آباد را درة طبيعي و قيفي شكل و پر آب آن و همچنين قلعة فلك الافلاك دانسته كه محلي امن و سنگري محكم براي حكام در مقابل متعرضان به حساب مي آمده است ( همانجا ) .همچنان كه در مبحث پيشين اشاره گرديد ، خلاء نزديكي بين دژ و شهر شاپورخواست به همراه ساير عوامل طبيعي و انساني بالاخره موجب شد كه ساكنين آن به تدريج به اطراف دژ نقل مكان نموده و قلعه بعنوان ارگ يا كهندژ،هستة مركزي شهر خرماباد را تشكيل دهد .از آثار قديمي اين بخش از شهر مي توان به قبرستان قديمي آن اشاره كرد كه مقبرة زين ابن علي در آن واقع شده است كه بنابر متون تاريخي زين ابن علي درگزيني در سال ۵۲۷ وزير طغرل دوم سلجوقي بوده و در شاپورخواست به دار آويخته شده است . همچنين مقبرة بابا طاهر كه برخي آن را متعلق به مقبره بابا طاهر عريان و برخي ديگر لقب او را عطايي ذكر مي كنند . اين قبر براساس شواهد باستانشناسي متعلق به دورة سلجوقي مي باشد كه در دوره هاي بعد مورد مرمت و بازسازي قرار گرفته است .از ديگر آثار واقع در حومة اين شهر مي توان از گرداب سنگي نام برد كه سابقة آن به دورة ساساني برمي گردد و احتمالاً در قرن چهـارم هجري مورد مرمت واقع شده است . مقبره فلك الدين حسن از اتابكان لرستان (۶۷۷ تا ۶۹۲ ) در شمال شرقي شهر خرم آباد و مقبرة خضر زنده كه متعلق به جمال الدين خضر ( ۶۹۲ تا ۶۹۳ هجري ) كه در قبرستاني قديمي به همين نام در جنوب غربي شهر خرم آباد قديم واقع بوده است . مسيو چريكوف در سال ۱۸۵۰ ميلادي سه عنصر طراحي در شهر خرم آباد را نام مي برد كه از نظر نشانه هاي توالي تاريخي داراي اهميت يكساني هستند و در اين رابطه مي نويسد : « قلعة قديمي به شكل پنج ضلعي نامنظم با هشت برج . شايد اين قلعه هستة شهر باستاني بوده است . هنگامي كه شهر بر مبناي قلعه شكل مي گيرد ( يك چنين نمونه هايي در طراحي شهري شرق و غرب وجود دارد ) ، قلاع توسعه و ارتقاء مي يابند ، اما هستة تاريخي ، ماهيت اصلي خود را از دست مي دهد و به عنوان ميراث تاريخي و معماري به جا مي مانند . » ( مهريار ، همان ، ص ۶۳ ) .وي قلعه را هستة توسعة شهر به طرف شمال غربي معرفي مي كند كه براساس ساختار طراحي محدودة شهر از طرف قلعه با محله هاي كوچك و خيابانهاي منحني شكل در حال توسعه در مسير شمال غربي بوده است ( مهريار ، همان ، ص ۶۴ ) . نكتة قابل توجه ديگري كه در گزارش هيئت روسي ديده مي شود ذكر دروازه هاي قديمي شهر خرم آباد است .۰۱ دروازة خوز بر سر راه كاروانرو به سوي دزفول .۰۲ دروازة گرداب بر سر راه كاروانروي ، به سوي كرمانشاه .و نيز از پلي قديمي نام برده شده كه محل اياب و ذهاب عابرين خارجه و داخله است ( چاغروند ، جغرافياي لرستان ، ص ۱۷۴ ) ، و بر سر راه بروجرد واقع گرديده . اين پل در قسمت شرقي شهر خرم آباد واقع بوده است كه اشارة ايشان قطعاً به پل گپ بوده و يكي از دروازه هاي قلعه نيز به نام همين پل يعني دروازه پل معرفي شده است كه در توصيف آقاي چاغروند اين پل از آجر و گچ ساخته شده و طول آن سيصد ذرع و ارتفاع آن هشت ذرع ذكر گرديده است ( چاغروند ، همان ، ص ۱۷۴ و ۲۰۱ ) . بدون شك استعداد طبيعي و بالقوة اين دره همواره زمينه ساز شكل گيري و استمرار شهرهاي قديمي بوده است . اشارة شوشتري كه خرم آباد معموره اي است بغايت دلكش ، باغات به تكلف و اماكن با صفا دارد و هميشه مقر مواليان فيلي بوده است به طور ايجاز اين دره را تعريف نموده است . به نظر مي رسد كه همان عواملي كه در شكل گيري شهر شاپورخواست مؤثر بوده اند و همچنين واقع شدن شهر خرماباد در سه راهي ارتباطي بين مسير اراك ، بروجرد ، خوزستان و مسير كرمانشاه به خرماباد و همدان به خوزستان و بالعكس در شكل گيري و توسعة آن نقش مهمي داشته است . و به همة اين موارد بايستي نقش جغرافياي تاريخي را اضافه نمود

خرم آباد نقش افلاک

وقتی که میدان کوچکی در کنار دریاچه کیو به نام شهردار ساکی نامگذاری گردید شاید شهروندان خرم ابادی تصور نمی کردند که جریانی در راه است و البته این بار جریانی سازنده که ارام ارام خرم اباد را به زیباترین شهر ایران تبدیل می کند
زیباترین ، صفت غلو امیزی برای این شهر نیست . 30 سال پیش از این مشاوران ژاپنی تبدیل خرم اباد در شهری در حد و اندازه فلورانس ایتالیا را امکان پذیر دانسته بودند حتی با دست خالی و بدون بهره مندی از بودجه های کلان ملی
خرم آباد شهری است که در محاصره سه پارک جنگلی عظیم و بی نشیر قرار گرفته استمخملکوه ، شوراب ، کلدره ، چشمه گلستان که از زیر قلعه فلک الافلاک می جوشد و بزرگترین چشمه فلات ایران است
در مورد فلک الافلاک اگر سالم بودن و قدیمی بودن را همراه با هم در نظر بگیریم قطعا اثر باستانی شماره یک ایران استکشف اشیاء مفرغی از منطقه سنگ تراشان خرم آباد نشان داد که خرم آباد مرکز همیشگی منطقه بوده است. زیباترین مفرغهای کشف شده گویای این است که مفرغ لرستان سرچشمه هنر ایران بوده استدر اینده ای نزدیک آزادسازی فلک الافلاک و تونل انتقال آب کاکا رضا به خرم آباد نشان خواهد داد که دولت ایران اگر یک ریال در این شهر سرمایه گذاری کند هزار برابر اثر بخش تر از سرمایه گذاری در دیگر نقاط کشور است
اگر بپذیریم که از نقاط کویری برای حفر چاه و تجهیزات پمپاژ برای آبیاری پارک حداقل صد میلیون تومان پول نیاز است در شهر خرم آباد با کمک صدمیلیون تومانی دولت و البته در کنار بودجه شهرداری گردشگاه ساحلی شکل گرفت که پارک صخره ای را به پارک کیو پیوند داد و بزرگترین مجموعه پارکی کشور را در معرض دید و قضاوت ایرانیان قرار داددر این شهر که به قول معروف اگر چوب خشک هم در ان بکاری سبز میشود اگر نقش جهان صفت پذیرفته شده اصفهان است ، نقش افلاک می توانست صفت خرم آباد باشد. (حسین بیرانوند